Бүжин дөчин еснийхээ жил дээр явчихлаа. Өнгөрөхийнхөө урдхан Дожидыг дуудуулжээ. Тэр нь олон жилийн өмнө нөхрийг нь салгаж суусан нэгэн. Хоёр бүсгүйн хооронд эхэндээ юм юм л болоод өнгөрчээ. Харин Сүнжидээс хойш нэг нэгнийхээ замаас зайлсхийж энд тэнд хааяа тааралдвал мэнд ус ч үгүй, хэн хэн нь хараагүй царайлдаг болжээ. Чингэхдээ нэг нь нөхрийн минь толгойг залгисан бузар эм! Гэж бодож байхад нөгөө нь нөхрийг минь зовоож явсан өөдгүй эм! гэж бодох мэт. Тэгтэл одоо нэгнийх нь хорвоод амьдрах хоногийн тоо гүйцэж, нөгөө нь, үхэх хүний гуйлга болсон хойно яая гэхэв, очиж уулзах болжээ.

Намрын хонгор өдөр. Бид Дундговиос хот орохоор салхи татуулан давхиж явлаа. Замын хажуугийн тарваганууд боодогны бор шөлөнд дуртай хүмүүст буудуулсаар байгаад хаширчихсан тул машин зогсов уу үгүй юу, нүх рүүгээ шурган орно. Тэр хашир бурхинууд дотор суманд тархи толгойгоо хайруулсан шарх сорвитой, нүхнээсээ гарахдаа толгой дээрээ хомоол тавьж байж цухуйдаг болтлоо хаширхын дээдээр хаширсан “товарищ”-ууд ч бий. Нүхэндээ чулуу хурааж байгаад анчны тавьсан хавхны улавчин дээр шидэж босгодог болон саргүй шөнө гарч идээшилдэг янз бүрийн тарваганууд ч байдаг гэлцдэг. “Тарвага алаад баяждаггүй, тамхи татаад хоосордоггүй” гэсэн бүдүүлэг цагийн нэгэн завхарсан үг ч бий.

Арван долоон нас ч дээ. Хөөрхий, зайлуул. Би тэгэхэд өөрийгөө эр хүнд тооцож явжээ. Гэтэл тэр зун ёстой шалчгар эр болохоо мэдсэн юм. Долдугаар сарын нэгэн өдөр би нутгийнхаа Чингис хаан болоод түүний залуу гэргийн хамт сумынхаа наадамд очихоор эртлэн мордлоо. Тэр Чингис хаан гэдэг маань ердөө л шар Цамба юм шүү дээ. Би түүнд ийм догшин сүртэй хоч өгсөн боловч хүнд хэлдэггүй байлаа. Хурдан морь уяхад нь би түүнд туслалцсан юм. Тэгэхэд над шиг жулдрай амьтан салхин зээрд, цахилгаан хээр гэх мэт үлгэр домгийн нэртэй тэр сүрхий хөлөг морьдыг нь үдшийн чийг буусан хойно хээр аваачиж идээшлүүлэх, өглөө үүрээр чилээгий нь гаргах, өдөр услах зэрэг хар бор ажил хийхээс өөр ямар тус хүргэх билээ.

Юу юу гэнэв? Олон хүний дунд ингэж байгаа байлгүй гээд дэд сайдын өөдөөс харлаа. Түүний хуурамч инээмсэглэл тодруулсан малигар царай, хүйтэн харцнаас тэр бүгдийг ойлголоо. Ийм хүнийг хүртэл ивээж л явдаг хорвоо юмсанжээ. Сэндмаа насаараа үзэн ядсан өвгөн багшид талархах өдөр ирнэ чинээ зүүдэлсэнгүй явлаа.

Хорин гурван жилийн өмнө манай тосгонд нэг сэгсийсэн үстэй залуухан хүүхэн тэнүүчлэн ирээд хүмүүсийн зүг марсайтал инээхийн зэрэгцээ хаа дуртай газраа суугаад бие засахыг харсан тосгоны авгай хүүхнүүд ихэд зэвүүрхэн түүн рүү шүлсээ нулимж өшигчин зодоод «Хурдан эндээс зайл!» хэмээн хөөж туудаг болжээ. Гэвч тэр солиотой бүсгүй марсайтал инээсээр тосгоны энэ тэрүүгээр тэнүүчлэн явсаар байлаа. Тухайн үед манай аав гучин таван настай хэдий ч чулуу бэлтгэлийн ажилд зүтгэж явахдаа суурь машинд зүүн гараа таслуулчхаад эрэмдэг амьтан гэртээ суудаг болчхоод байж л дээ. Ядахад яр гэгчээр гэр орон нь ядуу зүдүүгийн эрхээр эхнэр авч чадалгүй гон бие гозон толгой чигээрээ явахаас өөр аргагүй байсан гэдэг. Мөнөөх солиотой хүүхэн хаа очиж царай зүс танагтай нэгэн байсан тул эмээд маань: «Түүнийг түр зуур гэр орондоо орогнуулж байгаад голомт залгах ач төрүүлсэн хойно хөөгөөд явуулчихъя!» хэмээх атгаг хорон бодол төрсөн аж. Аав маань эхэндээ төдийлөн дуртай биш байсан боловч яваандаа эмээгийн санаатай эвлэрээд зөвшөөрсөн гэдэг. Тэгснээр аав маань сохор улаан зоосны гарлагагүй эхнэртэй болжээ.